Op de foto hierboven Dieks Kievitsbosch van de Oude Wythmenerweg
  Een van de vele boerenbedrijven in Herfte-Wijthmen  (archief familie Kievitsbosch)

Veel oude boerderijen in Wijthmen en Herfte zijn in de loop der jaren veranderd in prachtige huizen en woonpaleisjes. Toch schommelt het aantal agrarische bedrijven nog altijd, net zoals in het verleden rond de dertig. Heel wat als men bedenkt wat de onder de invloedrijke landbouwpoliticus Sicco Mansholt ingezette en later door hemzelf betreurde schaalvergroting in de vorige eeuw ook in het voormalige Zwollerkerspel zou teweegbrengen. Maar tegenwoordig staan de boeren opnieuw onder grote druk vanwege de stikstof en de uit woningnood oprukkende stad. Bovendien heeft de gemeente een optie (tot 2028) op enkele honderden hectares – of bunders in dialect – in Herfte. Grote vraag: komen de boeren in het ondernemende dorp ook deze crisis te boven na eeuwen van externe bemoeienis of overwicht te hebben overleefd?

Boeren golden vanaf de eerste nederzettingen als de grootste bewonersgroep van Wijthmen en Herfte. Ze waren nog eeuwenlang met heel weinigen en moesten sappelen om het eigen gezin van eten te voorzien. In veruit de meeste gevallen waren ze onderworpen aan de nukken van de veel beter bedeelden. Rijkdom en macht waren in de loop van de tijd voorbehouden aan het stadsbestuur, dat neerkeek op de boeren, de kerk of rijke families uit Zwolle, die een landgoed als tweede huis betrokken op steenworpafstand buiten de stad.

Maar getalsmatig bleven de boeren meetellen. Tot circa 1960 bleef de agrarische sector de belangrijkste bron van bestaan. Er viel (en valt) goed te boeren op de aanwezige zandruggen met een constant grondwaterpeil en geen gevaar voor overstromingen. Maar de ruimte op deze essen en belten was beperkt. In de veertiende eeuw zat Wijthmen zogezegd al ‘vol’. Op de beide essen (de Stramp Es en de Wijthmener Es) ontstond een klein, los esdorp. Vooral langs de Erfgenamenweg en Oude Wijthmenerweg waren de boerenerven in een keurig rijtje als aan elkaar geregen.

In de Vroege Middeleeuwen werd in het gebied begonnen met het verbouwen van rogge, gerst en haver, in de achttiende eeuw kwamen aardappelen daarbij. Op de vaak drassige lager geleden landen was ruimte voor grasland en koeien. Veel koeien waren dat toen nog niet. Zelden bezat een boer meer dan tien koeien (vaak niet meer dan vijf) naast één of twee paarden, die dienst deden als landbouwwerktuig.

De Lammertsen boerden op een paar bunder. De monumentale boerderij van Rankenberg in Herfte  was van een heel andere orde: Eerst pakweg 25 bunder en later nog veel meer, grofweg van Boschwijk tot bijna in Berkum. Rankenberg was wat men noemde een herenboer, net als bijvoorbeeld Ap Kok aan de Heinoseweg naast De Mol. Om zijn status aan te geven: zelfs het oude toilet op de boerderij was bekleed met mooie tegeltjes, een luxe die de keuterboeren zich niet konden permitteren.

Een prachtig voorbeeld van een tot woonpaleisje omgetoverd boerderijtje (in Saksische stijl) langs de oude weg naar Twente was aan de Oude Wijthmenerweg (overlopend in de Oude Twentseweg) opgetrokken. Deze boerderij uit de tweede helft van de negentiende eeuw was in 1904 door een zekere Stoel gekocht, die het in 1932 weer verkocht aan Harm Pelleboer uit Mastenbroek, een familielid van de ooit zeer populaire weerman Jan. Hij telde er 1.500 gulden voor neer. In de koop zaten de boerderij, een populier, de mest, de kamschuur, de varkensschuur en de varkenszompen (voederbakken) besloten. Voor de rikken met draad moest hij 15 gulden extra betalen.

De vroegst bekenden namen van Wijthmeners dateren van ongeveer het jaar 1400. Namen als Heyne die Hulzene, Willeken en Ludeken ter Middelwort en Gerrit Vrancke. Veelal waren de namen verbonden aan boerderijen, zoals Mening, Hoting, Middelwort en Zuysto (Soeslo). Niet zo vreemd voor een dorp van boeren. Genoemde namen zijn nagenoeg allemaal in de vergetelheid geraakt. De boeren van nu voeren namen als Mulder, Beltman, Poppe of Diepman om er een paar te noemen. Die ontwikkeling in namen duidt erop, dat Wijthmen een dynamischer plattelandssamenleving kende dan het geïsoleerdere Twente, zo valt te leren uit een cultuurhistorische analyse van enkele jaren geleden door het Historisch Centrum Overijssel en Het Oversticht.

In Herfte, niet ver van de boerderij van Rankenberg, woonde een bijzondere familie. Een bijzonder gróte familie vooral, want Gradus en Sien Mulder kregen liefst 18 kinderen. Toosemeue van de Hollewand was de vaste vroedvrouw. Zo ongeveer elk jaar, vanaf 1909, werd ze naar de Herfterlaan 55 (nu Sorghvlietweg 6) geroepen.

Het kinderrijke gezin verloor twee nakomelingen. Een jongentje aan de wiegendood en dochter Annie aan acute reuma. Te voet door de kindertjesweilanden (ter hoogte van het huidige Isala-ziekenhuis) naar school in Assendorp (een fikse wandeling van anderhalf uur) kon ze op zekere dag niet meer lopen van de pijn. Ze overleed zes weken later op slechts zestienjarige leeftijd.

De schrik zat er goed in bij de buurt. Veel buren besloten meteen hierna een brandverzekering af te sluiten bij de notaris. De leden van het gezin Mulder werden onder meer opgevangen bij de familie Barbanson op Huize Sorghvliet en bij familie in Wijthmen.

Niet veel later, in de volgende zomer, sloeg het noodlot weer toe. Tijdens een hevig onweer werden twee koeien van Gradus Mulder getroffen door de bliksem, Maar reeds in november gingen de koeien weer in de herbouwde boerderij op stal en konden de knechten boven de deel slapen. De familie volgde weldra. Veerkrachtig al zij was werden er nog twee boerderijen bijgebouwd aan de huidige Hooiweg.

Uitje
Op Koninginnedag was het vaste gewoonte om naar de optocht in Zwolle te kijken. De kinderen kregen een ijsco en vader ging een borrel drinken bij Brand op de Melkmarkt alvorens de terugreis met paard en wagen te aanvaarden. Heel soms ging de familie met de trein van het stationnetje Herfte-Veldhoek naar de stad. Hoewel het in afstand een ritje van niks betrof, werd dat als een uitje beschouwd. Het kaartje kostte een dubbeltje. De Mulders waren dol op schaatsen. Dat kwam goed van pas, want bij gebrek aan gemalen stond Herfte regelmatig blank. Vanuit de boerderij konden de Mulders zo het ijs opstappen. In de bongerd (boomgaard) van de familie werd een heus baantje aangelegd, waarop onderlinge wedstrijden werden verreden. Een favoriete, maar gedurfde en gevaarlijke bezigheid was het zo hard mogelijk paardrijden zonder teugels of zadel door de bongerd. Nee, bang uitgevallen waren de Mulders niet. De oudste dochter Trees (van 1909) vertrok in 1930 naar Nederlands-Indië. Twee dochters emigreerden naar Canada. Willem nam deel aan de barre Elfstedentocht in 1947, die werd geteisterd door sneeuwbuien, een ijzige kou en een keiharde oostenwind. Om al schaatsend en onbedoeld aan te geven welke doorzetters door de eeuwen heen in het buitengebied woonden.